1549 - Margarita Erreginaren heriotza
"1549ko erdialdera, bere alaba Joana Pabeko Gaztelura etorri zen familia bisitatzera eta bertan herritarrek pozez hartu zuten: zoriontasun-izpia izan zen amaren azken egunetan, aspalditik malkoak baino ez baitzituen ezagutu.
Margaritaren osasuna okerrera zihoan. Pabeko jauregia utzi zuen Odosko jauregiko lasaitasunaren bila, Bigorreko Tarbes eta Bagnèresetik gertu. Gau batean, izugarri hunkitu zuen amets bat izan zuen eta bere heriotza gertu zenaren iragarpentzat hartu zuen.
Orduan, Nafarroako Erreginak Erregearen esku jarri zuen bere gai pribatuen zaintza; ez zuen audientzia gehiagorik eskaini, bere lan maiteenei uko egin zien, baita poesiari ere, eta bere lagunei azken hitzak jasotzen zituztela ziruditen gutunak bidali zizkien. Abenduan kometa batek kezka handia sortu zuen. Pablo III.a Aita Santuaren heriotzagatik gertatu zela esaten zen; Erreginak zeruko fenomeno hori ikusteko jakin-mina izan zuen. Bere ohetik atera eta hoztu egin zen. Brantômek dio bat-batean ahoa okertu egin zitzaiola eta medikuak, hori ikusita, handik atera eta oheratzeko agindu zion, katarroa balitz bezala. Handik zortzi egunera hil zen. Hiru egun hitzik egin ezinik igaro ondoren, bere azken hasperenean Jesusen izena hiru aldiz esan zuen”.
"Bere gorpua Pabera eraman zuten. Liburutegi Nazionalean gordetzen den benetako dokumentu batek Margarita Erreginaren alde Lescar katedral zaharrean ospatutako hileta-elizkizunen xehetasun guztiak jasotzen ditu”.
"Nafarroako Erregeak eta Frantziako Erregeak alde guztietatik bere hileta-elizkizunetara iritsitako nobleen maila ezarri zuten. Ondoren, Dukeak, Markesak eta beste batzuk “luto zorrotzak” eraman zituzten, Vendômeko Dukearen zuzendaritzapean. Erreginaren irudia, beltzez jantzita, oholtza baten gainean zegoen, hil-kapera batean. Hiru jaun Handikik errege ikurrak, koroa, errege-makila eta justizia makila zeramatzaten eta ez ziren Erreginarengandik urrundu hilobian sartu zuten momentura arte.
Bere aspaldiko laguna, Levedango Bizkondea, hiletaren presidentea zen. Nafarroako, Foixko, Biarnoko, Bigorreko eta Nébouzango estatuek, Kantziler-ordeak eta Kontseilariek beren tokiak esleituta zituzten, baita Herrialdeko Baroiek ere.
"Dolu handiena" zeramatenek Vendômeko Dukearen mahaian jan zuten eta gainerako pertsonaiek gela ezberdinetan.
Hileta egunean eta urteurren egunean bazkari handiak egiteko ohitura Pirinioetako leku askotan mantendu da. Erreginaren heriotzak herrian utzi zituen penak eta atsekabeak haren otoitz ederrena izan zen”. (Le Chateau de Pau, et Le Bearn. Paris-Pau. G.B. Lagrèze.)